In memoriam de parkbomen van kasteel Van Reybrouck in Moerkerke
Caroline Terryn
Diepbedroefd melden wij u het schielijk heengaan van acht hoogbejaarde, maar kerngezonde majestueuze bomen met grote erfgoedwaarde. De bomen brachten hartverwarmende herfstkleuren in de Middelburgsesteenweg, maar hadden naast hun groenwaarde ook een hoge erfgoedwaarde. Die dankten ze niet alleen aan hun respectabele leeftijd, maar ook en vooral aan het feit dat ze hoorden bij het sinds 2011 beschermde monument Kasteel Van Reybrouck.
De bomen maakten oorspronkelijk deel uit van de woning met park die Edmond Van Reybrouck in 1894 kocht. De grootte van het park 50m breed langs de Nieuwdorpstraat op 130m diep langs de Middelburgsesteenweg - was tot voor kort nog af te meten aan de platanen en kastanjebomen in de Middelburgsesteenweg. Dank zij deze bomen was het geheel - kasteel met park - nog duidelijk herkenbaar als een geheel, hoewel het hele domein Van Reybrouck vanaf 1976 verkaveld was en aan verschillende eigenaars toebehoorde. De kaalslag getuigt van weinig respect voor het erfgoed van de site Van Reybrouck, waarvan de kavel met kasteel in 2011 opgenomen werd in de lij st ‘beschermde monumenten’.
De bomen waren zo’n 140 jaar geleden aangeplant want toen Edmond Van Reybrouck, naar wie het Kasteel Van Reybrouck genoemd wordt, in 1894 een statig herenhuis kocht, had het reeds een volgroeide tuin. In 1838 wordt op een groot onbebouwd perceel een neoclassicistische herenwoning gebouwd. Achter de herenwoning, langs de Middelburgsesteenweg, bevindt zich een ruime lusthof In 1864 wordt een grote, haakse achterbouw aan de woning toegevoegd; in 1882 enkele losse bijgebouwen, samen met de aanplant van een boomgaard; in 1890 wordt in de tuin een broeikas gebouwd. Aldus de Inventaris van het bouwkundig erfgoed.1
De tuin was volgens eenzelfde concept aangelegd als het park van het kasteel van Altena, waarmee de Heemkundige Kring kon kennis maken in 2005 toen het park ter gelegenheid van Open Monumentendag met als thema ‘Van nature een Monument’ werd bestudeerd, beschreven en opengesteld. Beide zijn typische Engelse landschapstuinen.
Een Engelse tuin is een landschapstuin, die in de mode kwam in de tweede helft van de achttiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw. De Engelse tuin verschilt volledig van zijn tegenhanger, de Franse tuin. Men stapte af van het idee dat de natuur beheerst moest worden door de mensen. De tuinen werden nu aangelegd zonder symmetrie en evenwicht, er werden nog steeds sobere paviljoentjes opgetrokken. Het concept leunt op de voorstelling van romantische, parkachtige landschappen met verrassende doorkijkjes. In de praktijk wordt dit doorgaans gestalte gegeven door de aanleg van grasvelden, liefst op heuvelachtig terrein, omgeven door en afgewisseld met boomgroepen. Engelse tuinen komen zeer natuurlijk over. In werkelijkheid vindt men in veel Engelse tuinen juist veel exoten, zoals een veelvoud aan coniferengeslachten. In de tuinaanleg blijft water nog steeds belangrijk. Er worden vaak kunstmatige meertjes aangelegd.2
In het park Van Reybrouck (foto boven)3 leidden romantische slingerpaadjes langs een waterpartij. Vlak bij de parkingang, waar de bomen recent gekapt werden, was er een kunstmatig heuveltje. De bomenrij zelf was eveneens een essentieel deel van de romantische tuin.
De eerste Engelse tuinen werden ontworpen rond kastelen en gingen naadloos over in het omringende platteland. Naarmate het concept ook op stadsparken toegepast werd, kwam er een element bij: de afscheiding van de stedelijke omgeving d.m.v. een rand van hoge bomen en struiken. Een mooi voorbeeld is het Brugse stadspark, de Botanieken Hof, alias het Astridpark. Daar kan u nu nog zelf ervaren wat landschapsarchitect Rosseel in 1851 met zijn plan voor ogen stond. Dank zij de dichte rand van struiken en hoge bomen kregen de Brugse burgers op hun zondagse wandeling de illusie dat ze in een sprookjesbos zaten, ver verwijderd van de grauwe stad die hen omringde. De dichte randbeplanting langs de straatzijde moest de ligging in het stadscentrum doen vergeten.4
Niet alleen de stadsparken, maar ook de landschapstuinen die rijke burgers en edelen op hun buitenverblijven lieten aanleggen, werden door een dicht groenscherm afgesloten van de omgeving. Nu willen tuinarchitecten net het omgekeerde bereiken: een doorkijk naar de groene omgeving wordt nu juist gezien als extra troef. Een vroeg voorbeeld van de veranderende visie is de tuin van het kasteel van Oostkerke, waar tuinarchitecte Mien Ruys in 1947 de weidse polders, de bomenrijen langs de kanalen en de romp van de oude molen juist in haar ontwerp betrok.5
De bomen aan de rand van het park Van Reybrouck hadden dus een duidelijke functie. Begin januari 2013 gingen ze een
voor een voor de bijl. Het Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan voorziet daar bouwgrond, maar dat is geen reden tot kap, want zulke prachtige bomen geven juist een meerwaarde aan bouwgrond. Staan de duurste villa’s van Hertsberge of Sint- Kruis immers niet in dreven, langs eeuwenoude bomen?
Waarom een artikel schrijven over bomen die al gekapt zijn? Omdat er geen gelegenheid was om dat voordien te doen, want de kaalslag kwam totaal onverwachts, zonder enige aankondiging. De bomenkap in de Kasteelstraat en de Vissersstraat in februari 2013 is wel correct aangekondigd via affiches, zelfs een half jaar eerder. Voor die jonge boompjes kreeg iedereen een maand de tijd om bezwaar in te dienen. De respectabele parkbomen van kasteel Van Reybrouck lieten de verantwoordelijke overheden daarentegen zonder meer verdwijnen...
Gelukkig is het Kasteel Van Reybrouck zelf in 2011 opgenomen in de lijst van monumenten die de Vlaamse overheid beschermt. De Heemkring heeft daar geen verdienste aan: het was een initiatief van Gonda Callaert en Elise Hooft die deze parel ontdekten toen ze in 2005 alle erfgoed in Damme inventariseerden. Ze plaatsten het kasteel op de cover van de Damse Inventaris van het bouwkundig erfgoed. Ironisch genoeg is die nog steeds te koop aan de balie van het Administratief centrum in Moerkerke.
Voetnoten
- CALLAERT G. e.a., Inventaris van het bouwkundig erfgoed Damme, 2006, deel 1, p. 242
- wikipedia.be
- VAN POUCKE G., Archiefbeelden Damme, Gloucestershire, 2003, p. 29
- ADRIAENSENS W. e.a., Groen Brugge, Brugge, 1987, p. 20
- Binnen en buiten. Winter— en zomerverblijven van de Brugse elite vanaf de late middeleeuwen, Brugge 2007, p. 68
[DOWNLOAD HET OORSPRONKELIJK DOCUMENT]