Bij de verplaatsing van 2 grafkruisen op het kerkhof van Hoeke

Bij de verplaatsing van 2 grafkruisen op het kerkhof van Hoeke

Ludo Maeghe

Fotograaf Marc De Baets volgde de werkzaamheden. op 25 mei 2012; v.l.n.r.: Remi Schillewaert, Fernand Vandekerkckhove, Julien Tilleman en Denis Raman.De andere, huidige foto’s werden genomen door Caroline Terryn, tenzij anders vermeld.

Op donderdag 25 mei 2012 hebben enkele noeste werkers, alien verbonden aan onze heeinkundige kring, de mouwen opgerold en met vereende krachten twee grafkruisen op het kerkhof van Hoeke een nieuwe plaats gegeven. Dank zij de heemkring blijft zo een stukje geschiedenis van Hoeke voor de toekomst bewaard.

Context

Over de begraafplaats van Hoeke, in de volksmond het kerkhof, is eigenlijk weinig bekend. Er zijn hierover geen specifieke publicaties voorlianden. Er is wel een niet-uitgegeven bron, nl. een algemene beschrijving opgemaakt in 1987 door kunsthistoricus Jean Van Cleven, die ons toch al wat informatie geeft. Dit document were! met goedkeuring van het stadsbestuur door stadsambtenaar Veronique Goethals aan de heemkring ter image bezorgd; waan’oor dank.

De nis voor het deponeren van kleine dieren als offergave werd in de volksmond ‘schettekot’ genoemd.

Jean Van Cleven stelde in 1987: « De begraafplaats van Hoeke vomit samen met de historische kerk een zeer waardevol ensemble, dat enkel geschonden wordt door de aanwezigheid van een buitenmaatse en ongelukkig geconcipieerde parkeerplaats. »

Deze parkeerplaats ontstond omstreeks 1975 toen het toemnalige gemeentebestuur van Moerkerke (eerste fusie) een stuk landbouwgrond tussen pastorie en kerk, eigendom van de kerkfabriek, asfalteerde. In 2013 zal het kcrkplcin. samen met de renovatie van de andere straten, worden heraangelegd.

We citeren verder uit Jean Van ele­ven : « Tot de waardevolle landschappelijke elementen behoren de dreef die de toegang tot de begraafplaats markeert, de mime grasperken en talrijke volgroeide bomen. Merkwaardig zijn tevens de oude calvarie tegen de kerkmuur en de nis voor het deponeren van offergaven.»

De calvarie annex Lourdesgrot. Wanneer en hoe de grot in typische rustiekcement, er kwam, is in de kerkarchieven helaas niet terug te vinden.

Met betrekking tot de graftekens gaf Jean Van Cleven in 1987 de volgende analyse en aanbeveling: “Het beeld van de begraafplaats wordt bepaald door enkele uitzonderlijke graftekens: nl. de monumentale neoclassicistische arduinen stele van Petrus Qautaert en een drietal zeer waardevolle smeedijzeren kruisen, waarvan een met koperplaat.

De andere, waardevolle 19^de eeuwse gietijzeren kruisen passen zeer goed in het kader van de begraafplaats en wor­den best alle behouden ”.

Hiernaast het smeedijzeren grafteken met koperplaat.uit 1887. Het opschrift vertelt ons: D. O. M., hier liggen be-graven Bernardus Cornilly, lid van GemeenteDischen Kerkbestuur. Vlisseghem geboren en te Houcke overleden den 19 November 1887 oud 70 jaren weduwnaar van Isabella De Pover alhier geboren en overleden den 19 maart 1880 oud 58 jaren zyne huisvrouw 28 jaren 7 maanden 1 dag huwelijk R.I.P.

Het grafteken van Quataert en de drie gietijzeren kruisen zijn tot op vandaag nog allen in concessie en blijven dus nog wel een tijdje bewaard.

De neoclassicistische arduinen stele van Petrus Qautaert (foto onder) uit 1890 bevindt zich bij het calvariekruis (zie hiernaast). Landbouwer Petrus Quataert was vanaf 1836 schepen van de gemeente Hoeke en vanaf 1853 tot aan zijn overlijden in 1890 burgemeester. Bij testament schonk hij een deel van zijn vermogen aan de Kerk (bron: Archief Bisdom Brugge, Acta Episcoporum Houcke 1891).

De twee smeedijzeren kruisen (detail op de volgende pagina) zijn van een sierlijke eenvoud en getuigen van het vakmanschap van de lokale smid. De tekstborden zijn helaas verdwenen. Archiefonderzoek leert ons dat het kleinste kruis van de twee toebehoort aan Constantinus De Zutter (° 1823 - f Houcke 30 april 1905), zoon van Cor­nelius en Christina Dhondt.

Deze foto, genomen in oktober 1944 om eventuele oorlogsschade na de bevrijding te kunnen documenteren, toont het kerkhof met talrijke ijzeren kruisen; burgemees-ter Quataerts monument was toen één van de weinige in steen. Foto © KIK-IRP

Het grootste kruis behoort toe aan het graf van Rosalie Lateste (° november 1836 - † Houcke 27 mei 1920), dochter van Augustin en Regina Rotsaert. Ofwel dateren de smeedijzeren kruisen dus uit 1905 en 1920, ofwel werden ze toen herbruikt.

Gietijzeren grafkruisen werden in het verleden veelvuldig op onze Vlaamse kerkhoven geplaatst. In tegenstelling tot de smeedijzeren kruisen waren ze een massaproduct. Eind 19^de eeuw vervingen ze de houten kruisen die voordien het graf van de doorsnee plattelandsbewoner aanwees. Een vergroting van een foto uit 1953 (© KIK-IRPA cliche B141589) toont heel mooi het zuidelijk deel van het kerkhof met een verzameling van verschillende types grafkruisen, samen met enkele arduinen exemplaren.

In de tweede helft van de 20ste eeuw, mede door de opkomst van betonnen grafkelders, verkozen de meeste fami­lies grafzerken. Daardoor zijn de kruisen vandaag helaas grotendeels verdwenen. In totaal zijn anno 2012, over het ganse kerkhof van Hoeke verspreid, nog slechts 10 kruisen bewaard: 7 gietijzeren en 3 smeedijzeren grafkruisen .

Beschrijving van de verplaatste grafkruisen

Beide grafkruisen zijn bescheiden monumentjes, die zich ondanks hun ouderdom in goede staat bevinden. Het betrefit identieke cxcmplarcn. een standaardtype met hoogte ±180 cm en breedte ± 80 cm. Beide grafkruisen bestaan uit een stenen voet met daarboven een kruisbeeld in gietijzer.

De arduinen voet heeft een eenvoudige vorm, zit grotendeels in de grond en bevat geen epigrafie of tekst. Het gietijzeren kruis wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een stervende Christusfiguur. We zien een bescheiden, lineair ajour uitgewerkt kruisbeeld. Centraal bevindt zich een ronde ope­ning, waarin het hoofd, de borst en grotendeels de armen van de Christusfiguur zich bevinden. De kruisarmen vertrekken vanuit de handen van deze figuur en eindigen in een gotische driepas. Deze vormen zijn samen met de Christusfiguur in in zilverkleur geschilderd.

Op de verticale kruisarm bovenaan zien we een plantenmotief of amorfa; op de verticale kruisarm onderaan zien we een engelenfiguur, eveneens in zilverkleur geverfd, met zijdelings gepositioneerde vleugels en gekruiste armen.

Een metalen naamplaat bevindt zich tussen engelen- en Christusfiguur. Stilistisch spreekt men van een eclectisch grafmonument, vanwege de vermenging van verschillende stijlkenmerken. Andere vormen van versiering komen niet voor.

Op het kerkhof van Hoeke staan er anno 2012 nog 2 iden­tieke grafkruisen. Deze graven, uit respectievelijk 1908 en 1923 zijn gelukkig nog in concessie. Op het kerkhof van Lapscheure werden in de jaren ’80 een tiental grafkruisen van hetzelfde type zonder naambord herplaatst ter hoogte van de randen van het kerkhof.

Van dit in serie gegoten grafkruis bestaan er ook “duurdere” varianten. Zo is er een type dat oa. in de okselzones van de kruisarmen spitse blad- of vlammotieven, langere kruisarmen en 2 engelenfiguren onderaan heeft. In Hoeke bleef hiervan geen voorbeeld bewaard. Wie toch wil kijken: ga maar eens zien op het kerkhof van Lapscheure: de verscholen grafmonumenten van pastoors Pollet en Huys achteraan de kerk. Er is ook nog een type waarvan het gietijzeren kruis in een frame plaats voor een naamplaat voorziet

De verplaatsing

Beide kruisen stonden op de zuidkant van het kerkhof. Daar wil de stad Damme ruimte vrij maken voor nieuwe begravingen. Zoals al in eerdere nummers van dit tijdschrift uitvoerig toegelicht - o.m. in het juninummer van 2002 en van 2006 door resp. Denis Raman en mezelf, neemt het stadsbestuur bij elke vervallen grafconcessie contact op met de Heemkundige Kring. Onze vereniging kan dan overwegen om de graftekens te laten ruimen of in peterschap te nemen of er een peter of meter voor te zoeken. Die peters en meters verbinden zich ertoe het graf (teken) verder te onderhouden of zoals in dit geval te onderhouden en te verplaatsen naar een betere plek.

Voorzitter Denis Raman heeft de vraag voor deze Hoekse grafkruisen op de bestuursvergaderingen gebracht. Er werd besloten dat onze vereniging het peterschap op zich zou nemen, nadat beide families dat bijna een eeuw lang gedaan liadden.

Vier kloeke senioren werden bereid gevonden de klus te klaren op 25 mei 2012. Marc De Baets was paraat om alles digitaal vast te leggen.

Links boven neemt voorzitter Denis Raman de maat op van het uitgegraven kruis van Franciscus Tilleman dat Fer­nand Vanden Kerckhove vooraf al had herschilderd en voorzien van een nieuw naambordje.

Op de volgende foto ligt het grafkruis al op de kruiwagcn. bestumd door Julien Tillemans, verre verwant van Franciscus. Links op de foto staat Remi Scliillewaert; midden is Fernand Vande Kerckhoven in actie.

Hiernaast zijn Fernand en Julien aan de noordkant van het kerkhof de putten aan het delven voor de tekens. Op de foto bovenaan rechts zetten ze het grafteken van Franciscus Tilleman recht. Ook de voorzitter steekt een liandje toe.

Het lapidarium

Een geschikte, nieuwe plaats voor de grafkruisen werd gevonden aan de noordzijde van het kerkhof. Daar bevindt zich een kleine, lege ruimte naast het kerkpad. Op deze plaats bevinden zich ondergronds de restanten van een regenput, die vroeger aangesloten was op de goten van de kerk en waarbij de kerkhofbezoeker via een handpomp water kon oppompen. Bij de restauratie van het kerkdak in 1989 werd de afwatering gewijzigd en kwam de put droog te staan. De plaats werd nooit ingenomen voor begravingen.

De nieuwe plek voor de kruisen is visueel inakkelijk waar te nemen vanaf het centrale kerkpad, wat uiteraard mooi meegenomen is. Bovendien bevindt zich op deze plaats in het kerkgebouw een dichtgemetselde doorgang. Hij is te zien op de foto hiernaast, tussen de grafkruisen.

Ook aan de zuidzijde is er zo’n boogvonnige, Roinaanse doorgang dichtgemetseld. Deze openingen zijn eveneens getuigen van een fimeraire cultuur, want het waren de zogenaamde “paradijspoorten”. Ze danken hun naam aan het kerklied “In paradisum deducant te angeli”. Dit lied is de eindzang in de uitvaartritus van de Katholieke Kerk. Langs deze poorten werd de lijkkist na de uitvaartdienst naar het kerkhof ge-dragen. De door­gang staat symbool voor het betreden van het paradijs of het eeuwige leven in de hemel. Ook de kerken van Oostkerke en Maldegem hebben zo’n dichtgemetselde doorgangen.

De overledenen: Jozef Cosyn en Franciscus Tilleman

Het is raadzaam om even stil te staan bij de overledenen, op wiens graf deze kruisen geplaatst werden. De goed, leesbare tekstborden, samen met archiefonderzoek, geven ons heel wat informatie.

Jozef Cosyn, telg van de onderwijzersfamilie Cosyn

Het grafkruis van Jozef Cosyn heeft een - volgens het Vlaams drecreet op de begraafplaatsen - belang voor de lokale geschiedenis. Jozef overleed in 1922 op 22- jarige leeftijd. Hij was de ongehuwde, eerstgeboren zoon van Medard en Leonia Co­syn - Quataert.¹

Deze familie Cosyn speelde in de periode 1884 tot en met 1927 (zijnde 43 jaar lang!) een belangrijke rol in het onderwijs op de kleine gemeente. Afkomstig uit Nieuwmunster en na een periode van 25 jaar dienst als hulponderwijzer in Heist, trad grootvader Constant Cosyn in 1884 in dienst als gemeenteonderwijzer. Daarnaast oefende hij ook de taak van gemeentesecretaris uit, wat wijst op een zekere vorm van kennis en integriteit.

Hij was gehuwd met Marie Gysssens en overleed te Hoeke op 26 november 1889, op dat moment nog in dienst zijnde. Z’n zoon Medard Cosyn is op dat moment 20 jaar oud en in opleiding voor onderwijzer. Na het beeindigen van z’n studies wordt hij in opvolging van z’n vader in 1890 eveneens benoemd tot onderwijzer. De parochiale archieven zorgen ervoor dat er een en ander kan vernomen worden over het priveleven van deze Medard Cosyn.

Op 25 september 1899 huwt hij op 29-jarige leeftijd met Leonia Quataert, dochter van Petrus en Pelagie De Leyn, 23 jaar oud, geboren te Hoeke en er ook wonende. Hij huwt dus met de kleindochter van wijlen burgemeester Petrus Quataert³. Uit hun huwelijk sproten 9 kinderen voort, waarvan er 3 op jonge leeftijd overleden: Joseph Cosyn (° 4 juli 1900 - f 18 februari 1922), Maria Cosyn (° 15 februari 1902 - f 4 mei 1916), Germana Cosyn (° 11 oktober 1903 - f 12 januari 1985), Rachel Cosyn (° 2 juli 1905 - f ?), Gerard Cosyn (° 18 december 1906 - f ?), Albert Cosyn (° 1 januari 1909 - f 1999), Antonia Cosyn (° 13 december 1910 - f ?), Constant Cosyn (° en f 12 november 1912) en Maria Cosyn (° 21 oktober 1919).

Als onderwijzer woont hij in het gemeenteschoolgebouw. Volgens een telling in 1897 is er op dat moment 1 klas met zo’n 40 leerlingen. Ook z’n echtgenote stelt zich ten dienst van het onderwijs: op 2 oktober 1899 wordt zij benoemd tot lerares handwerk, omdat er op dat moment 15 meisjes school lopen en er dus een grote behoefte is aan deze opleiding. In 1893 wordt hij - eveneens net zoals z’n vader zaliger - benoemd tot gemeentesecretaris. Deze functie zou hij ook waarnemen in de naburige gemeente Lapscheure.

In 1927 stopt het gemeentelijk onderwijs te Hoeke: het komt net als in Lapscheure in handen van de Zusters van de Heilige Kindsheid uit Ardooie. Voormalig onderwijzer Medard Cosyn verhuist naar Knokke, meer bepaald naar de wijk Duinbergen. Hij wordt er uitbater van een pension of hotel, op een moment dat dit deel van Knokke al enkele jaren in volle toeristische ontwikkeling is. Een oude poskaart (foto boven) geeft ons een beeld van het charmante, familiale hotel. De achterzijde van de kaart vermeldt: “Pension Cosyn Duinbergen-sur-Mer Telephone: 138 Heyst. Het hotel bestaat trouwens nog steeds: het is te vinden aan de Patriottenstraat onder de huidige benaming Hotel du Soleil (foto onder).

Medard Cosyn overleed te Brugge op 13 januari 1945. Het grafkruis van zoon Jozef is na zoveel jaren de enige, materiele getuigenis van bijna 50 jaar dienstbaarheid aan de bevolking van Hoeke door vader Medard en grootvader Constant Cosyn.

Franciscus Tilleman, voorzitter van de kerkfabriek

Franciscus is een telg van het geslacht Tilleman dat al meer dan 200 jaar woonachtig is te Hoeke. Heel wat informatie over deze familie kan terug gevonden in een recent boek van Jan Tilleman², bij wie onze vereniging in juni 2012 te gast was op TenHoucke Boven.³ Bovenstaande Franciscus Tilleman was landbouwer., maar liij woonde niet op Ten Houcke Boven. Zijn hoeve lag een beetje verder langs de Damse Vaart (zie foto onder). Franciscus Tilleman werd er geboren op 14 april 1807, dus zo’n drie jaar voor met de Damse Vaart gestart werd. Hij was 7 jaar oud toen Napoleon in Waterloo verloor en de graafwerken aan het kanaal stilvielen.

De ouderlijke hoeve, met woonhuis en stallen daterend uit halfweg 17^de eeuw, wordt in de literatuur met twee benamingen aangeduid: enerzijds “Het Blauw huus”⁴ en anderzijds “Hoeve Zwarte Sluyze”⁵. De huidige bebouwing is echter re­center en dateert uit de 19^de en 20^ste eeuw. De hoeve wordt nog steeds bewoond door nakomelingen in rechte lijn van Franciscus Tilleman: zijn zoon Jan woonde er tussen 1867 en 1908, oudste zoon Jacobus woonde er tussen 1925 en 1986, zoon Lucien Tilleman woonde er tussen 1926 tot recent aan z’n overlijden op 10 april 2012 en zijn zoon Christian Tilleman (de vijfde generatie) woont er nu nog steeds. Het huidig adres is Damse Vaart Noord 45-46.

Franciscus Tilleman stond tijdens z’n leven ten dienste van de bevolking van Hoeke als voorzitter van de kerkfabriek en schepen binnen de gemeenteraad. Van deze laatste functie vinden we vermeldingen terug (onder meer) in 1838 en 1858⁹. Een plezante anekdote over Franciscus is terug te vinden in een van de eerste geschiedkundige publicaties over Hoeke,⁶ waarbij een stukje krantenartikel - uit de Gazette van Brugge - is opgenomen dat de inhuldiging van toemalig pastoor Van Meenen Frans door toemalige Z.E.H. Deken F. Van Rolleghem op 8 oktober 1889 beschrijft: “De voorzitter der kerkfabriek, insgelijks een ouderling van rond de 90 jaar, heeft omtrent al de beste zijner levensdagen voor het nut en de zorg der kerkzaken besteed. Hij ook kwam zijnen nieuwen herder de hand drukken en van zijne trouwe diensten de verzekering geven”. Enkele jaren later, op 26 januari 1895 overlijdt Franciscus, op 87-jarige leeftijd.⁷ Volgens gegevens vermeldt op de grafplaat was hij bij leven tweemaal gehuwd: in eerste huwelijk met Regina Vermeulen, in een tweede huwelijk met Rosalie Lierman.

Slot

Twee grafkruisen op het kerkhof van Hoeke kregen een nieuwe plaats. Twee eenvoudige verhalen rond twee overleden personen worden in dit artikel verteld. Maar ook... een stukje 19de eeuwse - begin 20ste eeuwse geschiedenis van Hoeke treedt onopgemerkt naar voor. De verplaatsing krijgt op die manier zowaar een andere dimensie! De heemkring doet haar naam hierbij alle eer aan: in overleg met andere actoren maximaal aandacht geven voor het lokale erfgoed. Mooi zo!

Voetnoten

1. Deze en volgende vermeldingen: RAB, archief gemeente Hoeke, bundel 1-4: schepencollege en gemeenteraad, besluiten 1826-1911, 4 registers.
2. TILLEMAN Jan, 100 jaar familie Tilleman op “Ten Houcke Boven” in Hoeke, 2011, (uitgave in eigen beheer), 66 pag.
3. zie de fotoreportage op p.?????
4. (17de eeuswe?) benaming, opgeno-men in bovenstaand boek van J. Tille-man, maar ook te vinden op oude kaar-ten bijv. verzameling Omlopers Jonckheere, nr. 1201 – 1 (RAB).
5. Deze benaming (ook geschreven als “Zwarte Sluysse”) werd in 1978, in het kader van de actie “’t Jaar van het Dorp” op basis van opzoekingswerk door heemkundige René De Keyser uit Oostkerke aan de hoeve gegeven en via een naambord visueel gemaakt. De benaming komt ook terug in de Inven-taris van het Bouwkundig erfgoed, http://inventaris.onroerenderfgoed.be, ID. 78755.
6. Geschiedkundige snipperingen uit Houcke’s verleden en heden (1914). Juliaan Opdedrinck, 70 pag. Citaat vermeld op pag. 63.
7. De reporter heeft het hier bij het verkeerde eind: Franciscus was op dat moment 82 jaar oud. Wie in die tijd deze leeftijd kon bereiken, zag er toen zeker “oud” uit!