Bij de cover (3): Hoe onnauwkeurig is de Kaart van de Zwinstreek? - Een vergelijking met de Kaart van het Brugse Vrije (1571) en Google Earth (2012)

Bij de cover (3): Hoe onnauwkeurig is de Kaart van de Zwinstreek?
Een vergelijking met de Kaart van het Brugse Vrije (1571) en Google Earth (2012)

Caroline Terryn

In 2009 werd de Kaart van de Zwin­streek opgenomen in de Vlaamse topstukkenlijst omwille van haar documentaire waarde en ‘hoewel de kaart nog geen wetenschappelijke basis had en het daarom geen betrouwbare weergave van het gebied is. ’ aldus het Staatsblad van 21 april 2009. Wie een beetje vertrouwd is met de streek ziet meteen dat er iets schort aan de afstand tussen de dorpen onderling.

Om enigszins vat te krijgen op de mate van onnauwkeurigheid verbinden we vier punten op de Hervy’s kaart om dan de bekomen vierhoek te vergelijken met de vier hoeken tussen dezelfde punten op Pourbus’ kaart van 70 jaar later en op een eigentijdse luchtfoto. Als ijkpunten nemen we de kerktorens van Damme, Oostkerke, Hoeke en Moerkerke.

De vierhoek op Pourbus’ kaart (rechts boven) lijkt erg op die van Google Earth (onder rechts). Zijn kaart beantwoordt dus aan de werkelijkheid.

Op die van de Hervy (hieronder) is de afstand tussen Hoeke en Moerkerke duidelijk te kort en die tussen Damme en Oostkerke te lang.

Waarom slaagde Pourbus er wel in om een betrouwbare weergave van het gebied te geven en Jean de Hervy 70 jaar eerder niet? Omdat Gemma Frisius in 1533 de driehoeksmeting klaar en duidelijk had uitgelegd.

Frisius’ driehoeksmeting

Gemma Frisius (Dokkum, Friesland, 1508 - Leuven, 1555) was nog een twintiger toen hij al wiskunde en astronomie doceerde aan de Katholieke Universiteit Leuven. Net als zijn leerling Gerardus Mercator, 500 jaar geleden geboren in Rupelmonde als Ge­rard de Kremer, verlatijnste hij zijn naam. Toch waren de humanisten geen wereldvreemde geleerden. In zijn standaardwerk over astronomie voegde Frisius een praktische bijlage over drie­hoeksmeting toe voor landmeters en cartografen. Dank zij de boekdrukkunst werd dat wijd verspreid. Op de titelpagina¹ van de vertaling uit 1537 stond:

Een boecxken seer nut ende Profitelijc allen Geographiens leerende hoemen eenighe plaetsen beschrijven ende het verschil oft distantie der selver meten sal, welck te voren noyt ghesien en is  heweest, ghemaeckt by Gemmam Frisium Mathematicien ende Licenciaet inde Medicijnen

Mercator paste de driehoeksmeting al toe in op zijn Vlaamse kaart uit 1540. Bij de volgende generatie cartografen in de Nederlanden, waaronder Pourbus, was driehoeksmeting de norm.

Driehoeksmeting komt er - zoals het woord zegt - op neer de afstand tussen twee punten te meten door er een derde bij te betrekken omdat een driehoek een interessante eigenschap heeft.

Jan de Hervy - Kaart van de Zwinstreek -1501 - Groeningemuseum Brugge © Foto: Lukas - Art in Flanders VZW (www.lukasweb.be) Hugo Maertens Brugge

Detail uit de kopie van Pieter Claeissins van de kaart van Pieter Pourbus (1571). Door het voortdurend op- en afrollen was het origineel zo snel kapot dat Pourbus’ medewerker Claeisins al in 1600 een exacte kopie maakte die opgespannen werd De grote kaart (6x3m!) hangt in de leeszaal van het Stadsarchief van Brugge en is vrij te bezichtigen tijdens de kantooruren.

Driehoeksmeting dummies

Driehoeksmeting maakt nl. gebruik van de eigenscliap dat een driehoek volledig te bepalen is als een zijde en de twee aanliggende hoeken gekend zijn. Eventjes een simpel voorbeeld. U zit aan het strand en wil weten hoeveel meter de zeilboot die daar in de verte dobbert van u verwijderd is.

Dan meet u de afstand van uzelf (A) tot een ander punt op het strand (B). De afstand tussen A en B vormt de basis van de driehoek A,B,C, waarbij C de zeilboot op zee is. Nu moet u de hoe­ken van A en B meten. Dan is het verder enkel nog kwestie van de sinusregel toe te passen. Die sinusregel werd voor het eerst beschreven in de 13^de eeuw door Nasir al-Din al-Toesi, een wiskundige uit het huidige Iran. Mocht u zich de sinusregel niet herinneren, dan verwijs ik naar Wikipedia, want nu dwalen we echt af.

Het was er ons immers enkel om te doen te verklaren waarom de kaart van Pourbus wel vrij nauwkeurig is en die van de Hervy veel minder. Toch blijft het indrukwekkend hoe de Hervy er met zijn beperkte middelen - hij kon enkel op een kerktoren klimmen en in de verte turen - er in geslaagd is een weliswaar niet nauwkeurige, maar toch bruikbare kaart te maken.