Negenhonderd jaar Moerkerke: 1110- 2010

Negenhonderd jaar Moerkerke: 11102010

Caroline Terryn

Dit jaar is het 900 jaar geleden dat de naam Moerkerke voor het eerst werd opgeschreven. Voor historici is zo’n eerste vermelding een mijlpaal: het begin van de ‘geschiedenis’ vangt aan met geschreven bronnen; al wat voordien gebeurde beschouwen ze als ‘prehistorie’. Zo’n scheiding kan arbitrair lijken. Er is immers weinig verschil tussen de Moerkerkenaren die kort voor 1110 de kerk bouwden en als het ware in de ‘prehistorie’ leefden en degenen die vanaf 1110 tot het ‘historische’ verleden van Moerkerke behoren. Toch is de vermelding van 1110 belangrijk als ijkpunt: enkel door de vermelding in dit do­cument weten we met zekerheid dat anno 1110 Moerkerke bestond. Dit jaar dus negenhonderd jaar geleden. Zo’n eeuwfeest moeten we tenminste met enkele artikels gedenken. In een eerste bijdrage willen we ingaan op het document zelf; later bekijken we de situatie in het Moerkerke van toen.

De oorkonde van 1110

In het document waarin Moerkerke voor het eerst vermeld wordt, bevestigt Baldricus, bisschop van Doornik-Noyon, dat een reeks altaren in het bezit is van de abdij van Saint-Quentin; vier jaar later zou ook paus Pascal II die belangen van de abdij herbevestigen.¹ De originele oorkonden van 1110 en 1114 werden niet bewaard; de teksten werden overgeleverd via een 17^de eeuws cartularium.² Dit is een register waarin akten werden afgeschreven om ze als bewijsstuk te bewaren. Dit cartularium wordt bewaard in de Bibliotheque Nationale van Parijs. Delen ervan werden in 1898 gepubliceerd door Charles Duvivier in zijn Actes et documents anciens interressant la Belgique.⁴ Via Karel De Flou, die zich o.a. op deze bronnenpublicatie baseerde voor zijn Toponymisch Woordenboek, drong de vermelding van 1110 door in de lokale geschiedschrijving.⁵

Uittreksel uit: DUVIVIER Charles, Actes et documents anciens interressant la Belgique, Brussel, 1898, deel 1, p.322.
De bewuste eerste vermelding staat op de volgende bladzijde; van p. 324, regel 16 t.e.m. regel 3 op p. 325 

De eerste vermelding van Moerkerke

De passus die De Flou citeerde, werd in talrijke artikels overgenomen.⁶ "In Flandriis, super mare, altare de Oskerke, cum ecclesia et quatuor ca-

pellis: prima de Vulps, quae sita est in maris insula; secunda de

Lapscures; tertia de Murkerka; quarta de Vuas ;" Maurits Coornaert gaf daarvan volgende vertaling: "in Vlaanderen, bij de zeeoever, het altaar van Oostkerke, met de kerk en vier kapellen: 1. de kapel van Wulpen op een eiland in de zee; 2. de kapel van Lapscheure; 3. de kapel van Moer­kerke; 4. de kapel van Waas"⁸ Met deze laatste werd Westkapelle bedoeld; met de hulpkapel op Wulpen die van Briele.⁹ Het eiland Wulpen voor de kust van Kadzand zou in de 14^de eeuw in zee verdwijnen. Bovenstaande opsomming werd al herhaaldelijk becommentarieerd, maar dan telkens zonder de eigenlijke zin. "In Flandriis...” wordt in de originele tekst immers vervolledigd met de zin: “quod altare cum capellis solvit in supradicta festivitate de obsoniis decem solidos.”.¹⁰ Verta­ling: “Welk altaar met de kapellen op het bovenvermelde feestdag de volledige tienden van de offergaven (obsonium) afstaat”. Welke feestdag het betrof, lezen we enkele regels hoger: “in festivitate apostolorum Simonis et Judae”; het betreft dus de feestdag van de apostelen Simon en Judas, die op 28 oktober valt.

Wat er dan juist betaald werd, wordt duidelijk als we de tegenstelling altare-ecclesia opzoeken. “Degene die het ‘altaar’ van een bidplaats bezat, had het recht om de pastoor te kiezen en deze aan de bisschop te presenteren. Bovendien kwam een gedeelte van de parochiale inkomsten de eigenaar van het altare ten goede, namelijk een deel van de offer­gaven en een derde van de tienden. Deze dienden echter om in het levensonderhoud van de plaatselijke bedienaar te voorzien. De overige, tweederde tienden werden doorgaans aangeduid met de technische term bodium (bogium) of gewoonweg met ecclesia. De tweederde tienden waren in theorie bestemd voor het onderhoud van de kerkgebouwen en van de armen. De tegenstelling altare-ecclesia of altare-bodium is typisch voor de Noord-Franse bisdommen en verschijnt grosso modo van het begin van de 11^de eeuw af in de bronnen.¹¹

De Sint-Kwintensabdij als tiendenheffer van Moerkerke

Van de 12^de tot de 18^de eeuw had de abdij het recht om de pastoor te kiezen en deze aan de bisschop te presenteren. Bovendien kreeg de abdij jaarlijks, op 28 oktober dus de tienden, 10% van de opbrengst van landbouw en veeteelt in Moerkerke. In theorie was tweederde van de tienden - hier aangeduid met ecclesia - bestemd voor het onderhoud van het kerkgebouw en van de armen. Het altare, het resterende eenderde van de tienden plus een tiende van de offergaven was voor de pastoor. Wat in de praktijk niet ter plaatse werd besteed aan de kerkgebouwen, de armen of de plaatselijke bedienaar, vloeide af naar de Sint-Kwintensabdij. Het is op zijn minst merkwaardig dat de­ze inkomsten toekwamen aan een Noord-Franse abdij, op 150 km afstand. Daarom eerst wat meer over deze tiendheffer.

De abdij van Saint-Quentin-en-File in Vermandois

Vermandois is de streek rond Saint-Quentin, een stad in het noorden van Frankrijk, halverwege Brugge en Parijs. De streek dankt haar naam aan de Keltische stam Viromandui. In 27 v.Chr. stichtten de Romeinen er de nederzetting Augusta Viromanduorum aan de bovenloop van de Somme. Sinds de kerstening werd de stadsnaam evenwel veranderd in Saint-Quentin omdat er een verering ontstaan was voor de missionaris Quintinus die er rond 300 doodgemarteld was.

Bij het graf van deze Heilige Kwintens ontstond in de 7^de eeuw een Benedictijnerabdij. De abdij werd ‘Sint-Kwintens-ten-eilande’, ‘en File’ genoemd, omdat ze gevestigd was op een eiland in de moerassen van de Somme, aan de rand van Saint-Quentin. De abdij floreerde in de 9^de eeuw toen een zoon en een kleinzoon van Karel de Grote er abt waren. In de 11^de eeuw schonk de graaf van Vlaanderen de abdij het tiendrecht van Oostkerke (zie verder). In de 16^de eeuw werd de abdij bij een bezetting van de stad vernield, maar weer opgebouwd en binnen de ruimere stadswallen gebracht. Voor deze en volgende gegevens over Saint-Quentin raadpleegden we het internet.

Via de Archives Municipales de Saint Quentin bekwamen we deze postkaart van de abdijgebouwen vlak voor ze rond 1890 werden afgebroken 

Tijdens de Franse Revolutie werd de Sint-Kwintensabdij net als alle kloosters afgeschaft. Ook het eeuwenoude tiendsysteem verdween. Voortaan werden de Moerkerkse kerk beheerd door de kerkfabriek, de armen geholpen door de burgerlijke burelen voor weldadigheid (de voorlopers van het OCMW) en de aanstelling van de parochiepastoor volledig geregeld door het bisdom.

De abdijgebouwen in het Franse Saint-Quentin hielden stand tot 1890; ze deden eerst dienst als administratie voor de sous -prefecture en later als textielfabriek; daarna werden ze afgebroken. Het uitgestrekte abdijdomein bleef wel behouden. De 47ha met vijvers en moerassen in de oude bedding van de Somme vormen nog steeds een groene long vlak naast het centrum van Saint-Quentin, een stad van 50.000 inwoners.

Hoe kwam deze abdij nu aan ‘onze’ tienden? Dat was een relatiegeschenk.

De graaf van Vlaanderen schonk zijn tiendenrecht aan abdijen

“Het recht om het tiende deel van de graanoogst, de teeltvruchten en de veestapel op te eisen, kwam toe aan "den heere vanden lande", d.w.z. aan de graaf van Vlaanderen... De graven leenden al vroeg bepaalde delen van het tiendrecht uit aan lokale leenhoven. In andere sektoren schonken ze het bedoelde recht aan een of andere abdij.”

De reden waarom is duidelijk: ze schonken inkomsten aan monniken opdat de heilige wiens relikwieen ze bezaten en vereerden, als bemiddelaar zou optreden om bij God bepaalde gunsten te bekomen. Graaf Robrecht II stelde in 1089 uitdrukkelijk: “Ik sta dit recht vrijwillig en voor altijd af aan God en zijn heilige martelaar Quintinus, opdat de familie van God en zijn heilige martelaar Quintinus enig voordeel van onzentwege zouden krijgen, en opdat wij door de gebeden van de monniken tot de heilige martelaar, alsook door de tussenkomst van de heilige martelaar bij God, hulp zouden vinden.” Aanvankelijk werden Vlaamse abdijen begiftigd. Zo was de Gentse Sint-Baafsabdij “opperheer van het tiendrecht in de oorspronkelijke parochie Aardenburg.”¹⁴

Nieuwe gronden, nieuwe parochies, nieuwe tienden

“Er werd geen tiende geheven op niet ontgonnen of woeste gronden, o.m. schorren, moerassen, velden heideland. Maar wanneer men ertoe overging om een onontgonnen terrein tot kultuurgrond om te zetten, of een strook schorreveld te bedijken en te bewerken, dan werd zulke aanwinst beschouwd als een novale, d.i. nieuwe grond. Ook de vruchten van de novalia vielen onder het tiendeecht.. ..Toen men in de 10de en de 11de eeuw ten noorden van Brugge grote stukken schorreland begon te bedijken, groeide de oppervlakte van de [Brugse] St.-Salvators- en de O.-L.-Vrouwparochie fel aan. De laatst genoemde parochie omvatte de bedijkte gronden tussen Sijsele en Aardenburg .... De uitbating en de bewoning van de vermelde sekto­ren groeiden zo vlug aan, dat men algauw hulpkapellen oprichtte. Die bidplaatsen werden ca. 1060 verheven tot parochiekerken, nl. St. - Kruis (Gere), Lissewege, Dudzele en Oostkerke.” ¹⁵

St.-Kruis (1), Lissewege (2), Dudzele (3) en Oostkerke (4) bij benadering aangeduid op W.Winteins recentste kaartjes van omstreeks 600 en 1100. Tekst en uitleg over die kaartjes vindt u op www.sincfala.be.

Boudewijn V schonk ook aan Noord-Franse abdijen

De graaf verdeelde het tiendrecht van de nieuwe polderparochies onder verschillende kerkelijke instellingen. Hij gaf het Brugse kapittel van Sint-Donaas het altaarrecht van Dudzele, maar schonk ook rijkelijk aan Picardische abdijen.¹⁶ Het bodium van Dudzele ging naar de abdij van Corbie en de hele tiende - bodium en altare - van Oostkerke kwam ten goede aan de abdij van Saint-Quentin.

Boudewijn V had daar zo zijn redenen voor. Hij was graaf van Vlaanderen van 1035 tot 1067, een bijzonder lange regeerperiode in het midden van de 11^de eeuw. Sinds het graafschap Vlaanderen bestond, was het gebied sterk uitgebreid: midden 9^de eeuw had Boudewijn I met de IJzeren Arm enkel over het Brugse Ommeland geregeerd; twee eeuwen later heerste Boudewijn V, ‘de grote’ over een veel ruimer gebied met o.m. Henegouwen. Boudewijn V kreeg de bijnaam ‘van Rijsel’ omdat hij daar zijn hoofdverblijfplaats had.

Hij onderhield goede contacten met het Franse hof en huwde zelfs - en dit maal met voorafgaande toestemming van haar vader - de Franse koningsdochter. Bij zijn huwelijk in 1026 met Adela kreeg Boudewijn V als bruidsschat de heerlijkheid van de abdij van Corbie bij Amiens in Picardie . Wellicht verklaren deze persoonlijke relaties waarom de graaf de tiendrechten in de parochie Dudzele aan de abdij van Corbie gaf. De tiendrechten in de parochie Oostkerke schonk Boudewijn V aan de abdij van Saint-Quentin in Vermandois, zo’n 70 km ten oosten van Corbie. Een dergelijk relatiegeschenk kwam zijn belangen in Noord-Frankrijk wellicht ten goede, maar welke relaties hij juist onderhield met de Sint-Kwintensabdij is niet geweten.

Van de rijke abdijgebouwen van Saint-Quentin schiet enkel nog een postkaart van vlak voor de afbraak in 1890 over. De abdij van Corbie kwam eveneens zwaar gehavend uit de Franse Revolutie. Toch zijn daar nog enkele gebouwen over: een 18de-eeuwse toegangspoort en de toegangstoren van de abdijkerk (zie foto bovenaan).

Moerkerke (1) Briele op Wulpen (2) , Westkapelle (3) , Lapscheure (4), St.- Kathelijne buiten Damme (5),
O.-L.-Vrouw in Damme (6), St.-Anna-ter- Muiden (7) en Hoeke (8) bij benadering aangeduid op W. Winteins recentste kaartjes van omstreeks 1100 en 1200 (zie www.sincfala.be)

De moederparochie Oostkerke en de ontbrekende oorkonde

De oorspronkelijke parochie Oostkerke was vele malen groter dan de huidige. Ze strekte zich uit over het ganse grondgebied van het huidige Damme, met uitzondering van Sijsele in het zuiden, maar met toevoeging van Westkapelle, Sint-Anna-ter-Muiden en een deel van het verdwenen eiland Wulpen in het noorden.

In heel dit gebied hief de Sint-Kwintensabdij tienden. Naarmate het gebied intensiever ontgonnen en bevolkt werd, werden er hulpkapellen opgericht, die zich tot onafhankelijke parochies konden ontwikkelen; de Sint-Kwintensabdij bleef wel telkens tiendheffer. Zo wordt Moerkerke voor het eerst als hulpkapel vermeld in 1110; de eerste vermelding als zelfstandige parochie dateert van 1234. In 1324 had­den acht parochies zich van Oostkerke losgemaakt: eerst waren Moerkerke, Briele op Wulpen, Westkapelle en Lapscheure ontstaan; later volgden de ‘Zwinparochies’ St.-Kathelijne buiten Damme, O.-L. -Vrouw in Damme, St.-Anna-ter-Muiden en Hoeke.

De oorspronkelijke oppervlakte van de moederparochie Oostkerke kunnen we enkel afleiden uit latere parochiegrenzen en documenten, want de oorspronkelijke schenkingsacte is niet bewaard. Daardoor weten we ook niet wanneer juist Boudewijn V het tiendrecht aan de Sint-Kwintensabdij schonk.

Het oudst bewaarde document dateert uit 1089; het is slechts een aanvulling op de verdwenen schenkingsacte. Er wordt uitdrukkelijk ver­meld dat ook “de gehele tiende van de nieuwe grond die algemeen Wastine genoemd wordt, en die bij het grondgebied van de parochie Oostkerke behoort” aan Sint-Kwinten toekomt. Voor Oostkerke is dit document cruciaal: enerzijds bestond Oostkerke al enkele decennia, want Sint-Kwinten was blijkbaar al de tiendheffer van Oostkerke, anderzijds is het document uit 1089 de oudste geschreven vermelding. In 1989 werd dan ook het eeuwfeest uitbundig herdacht met talrijke artikels in Rond de Poldertorens van Maurits Coornaert en het schitterende boek 900jaar Oostkerke 1089-1989 van Rene De Keyser.

Moerkerke ontstond tussen 1089 en 1110

Net als Oostkerke bestond Moerkerke ook al een tijdje voor het in de teksten voorkomt. De vraag is: hoelang al? Bij de eerste vermelding van 1110 waren er immers al zoveel Moerkerkenaren dat het zinvol was er een kerk te bouwen en er een priester aan te stellen. De tiendheffer repte zich om zijn rechten op de inkomsten die daaruit voortvloeiden veilig te stellen door ze nog eens uitdrukkelijk te laten bevestigen door de bisschop in 1110 en de paus in 1114.

Mogelijke kapers op de kust waren wellicht de aangrenzende parochies Sijsele en Maldegem. Daarom had de Sint-Kwintensabdij ook al in 1089 “de nieuwe grond die algemeen Wastine genoemd wordt” uitdrukkelijk opgeeist als horende bij Oostkerke. Daarover had discussie kunnen ontstaan, want de rest van de parochie Oostkerke was een typische kustvlakte met schorren, terwijl “Wastine” geen typische naam voor een schorrengebied is, maar wel dikwijls in de zandstreek voorkomt.

“Een schorreveld wordt in middeleeuwse teksten, zowel voor als na de indijking, nooit wastine genoemd. Indien men die laatste term toch in een polderparochie ontmoet, dan betreft het een stuk grond dat uitgeveend was, ofwel enige tijd verwaarloosd werd, en bijgevolg verviel tot een woestenij. We moeten dus de wastine van Oostkerke niet zoeken in het ingepolderde deel van de oorspronkelijke parochie, maar wel in de zuid- oosthoek die bij de Zandstreek behoort. De bedoelde sektor vormde later een deel van de parochie Moerkerke, die uit de moederparochie Oost­kerke genomen werd. De Flou (8) citeert een tekst uit 1260, die in het cartularium van Spermalie geboekt staat, en die ons helpt om de bewuste wastine te lokaliseren : "binder prochie van Moerkerke, suut over de Leye, in eene jeghenede, die men heet de Woestine". Ongeveer 500 m ten zuiden van de Lieve ligt de hoogtelijn van 4 m, die de grens tussen de Polder- en de Zandstreek uitmaakt. Tussen de bedoelde lijn en de zuidgrens van Moerkerke ligt een zandige strook, die ± 6 km lang en ± 1,5 km breed is. De wastine van Oostkerke moeten we dus situeren in de bedoelde zone, die o.m. de hoeven Sarepte en Altena, en de wijken Sloverhoek, Scheewege en Leestjes omvatte.”¹⁸

We kunnen dus de ‘Wastine’ van 1089 situeren in het zuiden van Moer­kerke, tussen de Weststraat en de Brieversweg; die trouwens de grens vormt tussen Sijsele en Moerkerke - en dus oorspronkelijk Oostkerke.

Het lijkt er dus op dat al voor 1089 de ontginning begonnen was vanaf deze Wastine en dat twintig jaar later ook de veengronden te noorden van de Weststraat systematisch ontgonnen werden en er nog voor 1110 een kerk gebouwd werd om de talrijke veenontginners te bedienen. Die locatie kreeg de naam Moerkerke, wat betekent “kerk in een veenontginningsgebied”. Over die veenontginnig, en of de ontginning al dan niet systematisch en grootschalig verliep, gaat het in een volgend artikel.

Voetnoten

1. DUVIVIER Charles, Actes et documents anciens interressant la Belgique, Brussel, 1898, p.322.
2. Idem 
3. Cartulaire de Saint-Quentin-en-l’ile (XVIIe siecle) , fol. 6verso, a la bibliotheque nationale, a Paris, ms. Lat., n° 12895.
4. DUVIVIER Charles, c., deel 1, p.324.
5. DE FLOU Karel, Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesie, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne en een gedeelte van het graafschap Ponthieu, Brugge 1914-1938, deel XVI, p. 384.
6. Op internet kan je via sincfala.be, zoeken in databanken, doorklikken naar heemkundige publicaties, zoeken op inhoud (bv. Moerkekre, 1110) alle artikels oproepen waar dit onderwerp wordt aangesneden.
7. DE FLOU, c., deel XVI, p. 384.
8. COORNAERT Maurits, Westkapelle en Ramskapelle : de geschiedenis, de topografie en de toponimie van Westkapelle en Ramskapelle met een studie over de Brugse Tegelrie, Tielt, 1981, pp. 26, 108.

9. Cartulaire de Saint-Quentin-en-l’ile (XVIIe siecle) , fol. 6verso, a la bibliotheque nationale, a Paris, ms. Lat., n° 12895, f°, r°. DUVIVIER Charles, Actes et documents anciens interressant la Belgique, Brussel, 1898, deel 1, p.325.
10. -
11. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 3 (2000), p. 50.
12. COORNAERT Maurits, De delta van de Zinkval in: Rond de Poldertorens, 1991, nr 2, p. 67.
13. Vertaling uit DE KEYSER Rene, 900jaar Oostkerke. 1089-1989, Brugge, 1989, p 11-17.
14. COORNAERT Maurits, De delta van de Zinkval in: Rond de Poldertorens, 1991, nr 2, p. 70.
15. COORNAERT Maurits, idem, 67.
16. Rene De Keyser, De tienden en de tiendeheffers te Dudzele in de elfde eeuw, in: Rond de pol­dertorens, 1994, nr.4, 154.
17. COORNAERT Maurits, Dudzele en Sint-Lenaart: de geschiedenis, de topografie en de topo­nymie van Dudzele tot omstreeks 1914, met een studie over de Sint-Lenaartommegang, Tielt, 1985, p. 321.
18. COORNAERT Maurits, Het tienderecht in de oorspronkelijke parochie Oostkerke en op het eiland Wulpen met de topografie en de geschiedenis van Wulpen, in: Rond de Poldertorens, 1989, nr 1, p. 6.