Altena, een naam die tot de verbeelding spreekt

Altena, een naam die tot de verbeelding spreekt

Caroline Terryn

In een vorige Nieuwsbrief hebben we het uitvoerig gehad over het ‘groene erfgoed’ van het kasteel Altena in Moerkerke; nu bevragen we de naam Altena.
Vooreerst, hoe spreek je Altena uit? Waar ligt de klentoon? Moet je het exotisch laten klinken, met een scherpe ‘é’ als ‘Alféna’? Of zeg je ‘Al-te-noa’ met een doffe ‘e’ en de klentoon op de eerste en vooral de laatste lettergreep – ja, probeert u eens: ‘Al-te-noa’. Meteen krijgt de naam betekenis: alsof het goed Altena ‘al te na’ of ‘al te nabij’ een ander lag.
Ten tweede: is het ‘kasteel ‘van’ Altena’ of kortweg ‘kasteel Altena’? Vroeger wist men het blijkbaar ook niet; in sommige archiefteksten staat “een leengoedt gheheeten ‘Hof van Altena’ (1); in andere: “een hofstede ghenaemt Altena. (2)
De derde en belangrijkste vraag is wel deze: hoe komt Altena aan haar vreemde naam?

Altena zou haar naam danken aan een Duitse ridder von Altena

Tegenwoordig gaat het verhaal dat Altena haar naam dankt aan een Duitse graaf von Altena die het goed van de Graaf van Vlaanderen in leen kreeg voor bewezen diensten. Deze verklaring verscheen voor het eerst in Rond de Poldertorens in 1970. De Heemkundige Kring St.-Guthago had toen een bezoek gebracht aan Vivenkapelle en de kastelen van Altena en Moerkerke. De eigenaar had toen volgens het verslag van de uitstap gezegd: “De oorsprong van het kasteeldomein van Altena te Moerkerke gaat waarschijnlijk terug naar het jaar 1297. In dat jaar bevochten de Vlamingen onder Graaf Gwijde van Dampierre de Fransen te Ieper, toen de Franse Koning Filips IV de Schone Vlaanderen wilde onderwerpen. Uit de oorkonden blijkt dat de Vlamingen te Ieper geholpen werden door Duitse hulpkrachten, aangevoerd door de Graaf von Altena, wonend op de burg Altena op een berg bij het gelijknamige riviertje de Lenne in het Sauerland ten oosten van Düsseldorf in Duitsland. Dezelfde huurkrachten hebben meegevochten met de Vlamingen in de Guldensporenslag bij Kortijk in 1302.

NOG TE VERBETEREN ===>>>

Het grafelijk domein van Male, eigendom van Gwijde van Dampier- re, strekte zich toen uit tot op het grondgebied van Moerkerke. Er blijken familiebanden te hebben bestaan tussen de Dampierre s en de Altena’s; deze laatsten hebben zich soms borg gesteld voor de schul- den van de Graaf van Vlaanderen. Waarschijnlijk heeft de graaf Gwijde, als blijk van dank voor de hu/p bij leper, aan de graaf van Altena een leen geschonken, bestaande uit een bosrijke streek, gele- gen op het huidig grondgebied van Viven-Capelle. Een jong familie- lid van de Altena’s heeft zich aldaar gevestigd en het “hof Altena” opgericht te midden in de bossen, en heeft deze bossen laten ontgin- nen door werkkrachten die kwamen wonen op het grondgebied Viven- Capelle, hetgeen de eerste nederzetting en de oorsprong zou vormen van dit gehucht... Opmerkelijk is dat de vorm der huidige grondper- celen rond het kasteeldomein Altena nog de typische kenmerken ver- toont van een ‘Siedlung ’ voor bosontginning zoals die in Duitsland normaal is, maar in Vlaanderen praktisch nergens anders voor- komt. ” (3)

Tot zover het verslag in Rond de Poldertorens. Deze ontstaansge- schiedenis en naamsverklaring van het kasteel van Altena, zoals ze uit de mond van de eigenaar was opgetekend tijdens het bezoek van de Sint-Guthagokring, gaat terug op de opzoekingen van een vriend des huize, die op de bibliotheek van het bisdom werktc. (4) Hij legde de link met de “Duitse graven von Altena, die later de Grafen von Berg von der Marck werden (5) De eigenaar heeft voor deze, naar eigen zeggen ‘waarschijnlijke’ verklaring, nog bewijzen gezocht bij het stadsbestuur van het Duitse Altena, evenwel zonder resultaat. Ondertussen is het verhaal in Rond de Poldertorens verschenen en heeft Johan Ballegeer ze in zijn Gids voor de Zwinstreek overgeno- men, net als Geert Van Poucke in Archiejbeelden Damme. Toch lijkt ons dit hele verhaal niet “waarschijnlijk”, maar heel onwaarschijnlijk. Als we het analyseren, blijken zovele aspecten zo ongeloofwaardig dat het hele verhaal in vraag kan worden gesteld.

Burg Altena in Sauerland, ca 60 km ten noordoosten van Keulen, werd tot 1262 bewoond door de graven van Altena (zie tekst). Nadien lieten de graven von der Mark ze bewonen door een ambtenaar of ver familielid. De burcht deed in latere eeuvven ook dienst als gevange- nis, weeshuis, ziekenhuis,... Begin 20^SIe eeuw werd de restauratie aangevat. In 1913 opende de eerste jeugdherberg ter wereld er haar deuren. Tegenwoordig is een deel van de burcht ook als museum in- gericht. (50)

Waarom het onwaarschijnlijk is dat Altena haar naam dankt aan het Duitse Burg Altena.

Rond 1300 was Altena al ontgonnen

Begin 14^dc eeuw was de streek tussen Vivenkapelle en Moerkerke al lang geen ‘bosrijk gebied’ meer. De ‘Tijd van de Grote Ontginningen’ situeert zich in deze streek lang voor 1300. Moerkerke was toen al lang bewoond - al in 1114 telde Moerkerke zoveel inwoners dat er een eigen kapel nodig was - en ontgonnen. (6) Om op de ‘moerassige’, natte gronden aan land- bouw te kunnen doen had men afwateringssloten gegraven; naarmate meer gronden in gebruik genomen werden werd het afwateringsnet com- plexer en verenigden de grondeigenaars zich in een ‘watering’ om geza- menlijk de afwateringsinfrastructuur te beheren. Wanneer juist de Moer- kerkse Watering ontstaan is, is niet geweten, maar ze bestond zeker al midden 13^de eeuw want in 1262 werd ze opgesplitst in Moerkerke-Noord- en Moerkerke-Zuid-over-de-Lieve. (7) Hieruit moeten we afleiden dat de streek rond 1300 al minstens een halve eeuw ontgonnen was: als het ge­bied nog bebost zou zijn geweest zou zo’n afwateringssysteem en een ‘Watering’ immers niet nodig zijn gew'eest. Als er rond 1300 een Duitse ridder von Altena in Vivenkapelle toekwam, kwain hij gewoonweg te laat om er bossen te rooien.

De ‘repelpercelen’ wijzen niet perse op een Duitse Siedlung.

In Duitsland zijn er veel planmatig gestichte nederzettingen, de zoge- naamde Siedlungen. Ze zijn herkenbaar aan hun regelmatige perceelsvor- men, die duiden op een systematische ontginning van de gronden. Toch zijn ook in Vlaanderen merkwaardig veel streken met regelmatige per- ceelsvormen. Hier zijn het erg langwerpige percelen, a.h.w. lange repels - vandaar repelpercelen - gescheiden door een - al dan niet gedempte sloot. De talrijke sloten moesten de natte gronden ontwateren. De repelpercelen hebben zelfs een eigen naam: ze worden in de “streek van Brugge ‘stringen’ genoemd”. (8) Op de kaart van Altena uit 1708 duidde de land- meter de repelpercelen aan met de term ‘strijnck land’. De enkele bredere percelen werden met de term ‘stick land’ omschreven (zic vorig artikel). (9) Het woordenboek verwijst bij ‘string’ naar ‘streng’. Een van de bete- kenissen van ‘streng’ is “een strook land of grond tussen twee sloten of greppels”. (10)

Repelpercelen in Moerkerke

Om op natte gronden aan landbouw te kunnen doen werden vele pa- rallelle sloten gegraven die het overtollig water afvoerden. Een lang pcrceel of repelperceel tussen twee zo’n sloten heette in de streek een ‘strijnekk Deze 19^de eeuwse kadasterkaart toont dat de langwerpige perceelsvormen niet enkel rond Altena, maar ook elders in Moerker­ke veel voorkwamen. Linksboven herkennen we het park van het Kasteel van Moerkerke en midden onderaan Scheewege.

Altena was seen stukie van “het grafelijk domein van Male”.

Rond 1300 strekte het grafelijke domein van Male zich niet uit tot op het grondgebied van Moerkerke, want tussen Male en Altena lagen toen immers al de domeinen van de Spennalieabdij! Deze abdij was gesticht door Egidius van Bredene. Hij was een ambitieuze klerk uit de grafelijke administratie: om vlot carriere te maken kocht hij de grond naast het grafelijk kasteel van Male en liet er tussen 1229 en 1235 een herenwoning bouwen. Zo werd hij als goede buur de ver- trouweling van Gravin Johanna en bracht hij het tot raadsheer, het hoogste grafelijke ambt. (11) Stelselmatig breidde hij zijn domein oostwaarts uit, tot aan Altena. In 1247 bracht hij een kloostcrgcmccn- schap uit zijn geboortestreek (Slijpe bij Bredene) over naar Male en stichtte er zo het klooster van Spermalie. Om de kloostergemeen- schap levensvatbaar te houden - “opdat zij later bij zijn praalgraf voor zijn zielenrust zou bidden” - liet hij haar bij zijn overlijden in 1270 maar liefst 170 ha na. Vele Spermaliegronden lagen verspreid (bvb de nieuw drooggelegde ‘Nonnenpolder’ in Lapscheure), maar de kern situeerde zich rond de abdij: de eerste gronden die Egidius ge- kocht had. Die gronden had hij niet gekocht van de gravin - en waren dus geen deel van het grafelijk domein van Male - maar wel van lo- kale heren: Willem van Oostkerke (1231), Eustaas van Rostune en Hein van Viven (1239). (12) Verschillende gronden waren toen al, dus voor 1250, ontgonnen. Dit is een argument temeer om aan te to- nen dat Altena rond 1300 niet in een ‘bosrijk gebied’ lag. Hoe zou het ook: een streek zo dicht bij een bloeiende handelsstad als Brugge pro- duceerde wellicht voor de stedelijke markt en draaide volop mee in de geldeconomie. De oudst vermelde eigenaars van Altena zijn trou- wens Brugse poorters (zie verder).

Rond 1300 was er geen ‘graaf von Altena’ meer.

De laatste graaf met die titel was Otto von Altena, die in 1262 kinder- loos was gestorven.(13) Zijn broer Engelbert I von Berg von der Mark had het graafschap Altena geerfd; de grafelijke burcht Altena had sindsdien aan belang verloren en werd enkel nog bewoond door een ambtenaar, de drost, of soms door fainilie van de graven von Berg von der Mark, maar die droegen dan niet de titel van graaf von Altena. (14)

In Duitsland ligt op een 60-tal km ten noordoosten van Keu- len het stadje Altena, aan de Lenne, een zijrivier van de Ruhr. Altena werd genoemd naar de burcht van de graven van Alte­na. In Rond de poldertorens werd op volgend merkwaardig feit gewezen: “Het is zeer eigenaardig dat zich bij het stadje Altena in Duitsland, op 13 km daarvandaan, een dorp bevindt dat Brugge heetl En Altena bij Moerkerke ligt eveneens juist 13 km van de stadBrugge!” (51) Ons lijkt dit louter toeval.

De kans is klein dat een Duitse ridder beloond werd met Altena Toen eind 13^de eeuw Gwijde van Dampierre het opnam tegen de Ko- ning van Frankrijk en diens medestanders, de Leliaards, gaf Engelberts kleinzoon, Engelbert II von Berg von der Mark, die van 1277 tot 1308 regeerde, (15) gehoor aan de oproep van de Graaf van Vlaanderen om mee te strijden met de Klauwaards (16) Engelbert II von Berg von der Mark trok samen met een 120-tal ridders uit Duitsland, de zgn. ‘Oostheren’ naar Vlaanderen. De veldslagen kenden een wisselend suc- ces: in 1297 wonnen de Leliaards in leper; (17) in 1302 wonnen de Klauwaards de Guldensporenslag in Kortrijk. Mogelijk werden ook de ‘Oostheren’ toen beloond. Niet met een stuk van het grafelijke domein (zie hoger), maar ev. wel met goederen van verliezende Leliaards. Het was toen gebruikelijk dat de eigendommen van verslagenen opgeeist werden en aan de overwinnaars werden geschonken. De Leliaards- goederen die Brugge in 1302 gcconfiscecrd had werden evenwel niet verkocht of weggegeven, maar verhuurd of verpacht, waarbij de op- brengst in de stadskas gestort werd. Bovendien werden ze al in 1305, na het verdrag van Athis teruggegeven. (18) Of de Graaf ook goederen aansloeg is ons niet bekend, maar de kans dat Engelbert II von Berg von der Mark of een andere Duitse ridder met grond of een heerlijkheid uit de buurt beloond werd, wordt wel heel klein.

Altena leek niet op de Duitse Burg Altena

Als een Duitse ridder de heerlijkheid Altena in Moerkerke zou hebben gekregen, zou hij toch heel veel fantasie of heimwee gehad moeten hebben om zijn klein domeintje in dit vlakke polderland naar ‘Burg Altena’ te noemen: Altena in Sauerland is een typische hoogteburcht (zie foto), een stoere vesting, boven op een heuvel.

Vanaf midden 14^dc eeuw ziin de heren van Altena gekend; het zijn

Brugse poorters

Als Altena een vreemde, Duitse naam geweest zou zijn, is het onwaar- schijnlijk dat die naam eeuwenlang zou stand gehouden hebben, want het is zeker dat al enkele decennia na 1302 Altena in handen was van Brugse poorters (zie verder). Waarom zouden zij zo’n vreemde, Duitse naam behouden hebben?

http://users.pandora/vswg/html " width="570" height="408" />
Het kasteel van Bovelingen in Haspengouw is een van de twee ‘verdwenen’ ‘kastelen van Altena’ in Belgic. Het werd ge- bouwd in 1550 door de familie Schroots, rijke burgers uit Sint- Truiden. Hun enige dochter en erfgename huwde in 1577 Evrard de Borgrave d’Altena, een nazaat van de burggraven van het Land van Altena in Nederland. Sindsdien droeg ook dit kasteel de naam Altena. De familie de Borggrave d’Altena bleef het bewonen tot in 1920. In 1948 brandde het kasteel af en in 1960 werd het volledig gesloopt. De kasteelhoeve en aanhorigheden staan op de monumentenlijst geklasseerd als “aanhorigheden van het verdwenen kasteel van Altena”. (53)

Altena, een veelgebruikte en wijdverspreide naam

Wie een beetje rondkijkt moet vaststellen dat er nog veel meer loca­tes de naam Altena dragen. In Nederland is er in bijna elke provin- cie een Altena: in Zuid-Holland was er bij Delft een kasteel waarvan nu enkel nog een tot restaurant verbouwde hoeve overblijft; (19) in Overijssel is er een ‘Altena’s voetpad’. Het wandelpad loopt langs landgoed Altena en twee hoeves, erve Groot Altena en erve Klein Al­tena (20) er is ook een Altena in de provincie Flevoland en een in Drenthe; (21) het meest gekende is wellicht het Land van Altena; (22) Dit is geen plaatsje, maar een heel gebied, een oud graafschap, dat in Noord-Brabant als een eiland tussen de ‘Grote Rivieren’ Maas en Waal ligt, meer bepaald tussen de rivieren Merwede, Afgedamde Maas en Bergsche Maas en het natuurgebied De Biesbosch. In Duits- land vermeldden we het al stadje Altena op ca 60 km ten noordoos- ten van Keulen. Het is genoemd naar de vesting (zie foto) van de gra­ven van Altena. (23) Zelfs Roemenie heeft een Altena, althans vol- gens een aankondiging in het het Parochieblad van Rieme voor een concert op 12.12.2004 door de Virtuozii Transilvanii met Roemeense folkloremuziek uit Moldavie en Altena ... (24)

In Belgie vonden we maar liefst vier kastelen met de naam Altena: naast kasteel Altena in Mocrkcrke, is er een in Kruibeke aan de Schelde en was er een in Kontich bij Antwerpen en een in het Lim- burgse Bovelingen. Alleen kasteel Altena in Moerkerke is nog als kasteelwoning in gebruik. Kasteel Altena in Kruibeke is nu een oplei- dingscentum van de Broeders van Liefde. (25, zie foto)

De twee andere kastelen Altena zijn verdwenen; dat van Bovelingen leeft verder in een straatnaam en de peer ‘Roem van Altena’. Deze peervarieteit werd in de 19^de eeuw ontwikkeld op het kasteel Altena in Bovelingen in Haspengouw, de Limburgse fruitstreek. De tuinman- nen noemden de peer naar de gravin de Borchgrave d’Altena, eigena- res van het kasteel Altena van Bovelingen. Het is een zachte stoof- peer, best te vergelijken met een St-Remy. (55)

In Kontich “werd in het park van het vroegere kasteel Altena door de Zusters van de Heilige Harten een klooster opgetrokken”. Tegen- woordig is er in de plaatselijke Altenastraat ook een ontmoetingscen- trum en een school onder die naam gevestigd. (26)

Verder vonden we nog de Altena-hoeve in Adegem, op de grens met Eeklo, tussen het Leen en de huidige Veldekensbrug over het Schip- donkkanaal (zie foto). De Flou lijkt deze hoeve in zijn Toponymisch Woordenboek te verwarren met de heerlijkheid Altena in Moerkerke, waar hij het heeft over “Eene boerderij van het Hospitaal van Brugge, voormalige heerlijkheid te Moerkerke”. (27) Verder vermeldt De Flou onder de naam Altena nog een leengoed dat onder Aardenburg viel, een tiendenland Altenahoucke, eveneens bij Aardenburg en Altena, een her- berg in Sint Kruis bij Brugge (zie verder). (28) Kortom, ook in Belgie was Altena blijkbaar een veel gekozen naam en net als in Nederland werden niet enkel kastelen (en heerlijkheden), maar ook hoeven en her- bergen zo genoemd.

Kasteel Altena in Kruibeke is naast het Moerkerkse Altena- kasteel een van de twee nog bestaande Belgische kastelen met die naam. Volgens sommigen stond in Kruibeke in de 14^de eeuw een gebouw dat door kasteleins bewoond was. Flet huidige kasteel werd in 1594 gebouwd ter vervanging van het tien jaar vroeger afgebrande kasteel. Eind 19^de eeuw werd het gerestaureerd en vergroot. Sinds 2000 is het een opleidingscentrum van de Broeders van Liefde. (52)

De vele verklaringen voor de naam Altena

Op onze zoektocht in de literatuur en op internet hebben we veel ver- schillende verklaringen gevonden. Enerzijds zijn er de verwijzin- gen naar een ander Altena. Zo was er de hypothese als zou het kas- teel van Altena in Moerkerke haar naam danken aan Burg Altena in Sauerland. Op haar beurt zou die haar naam danken aan een Neder- lands Altena: een van de naamsverklaringen voor de Duitse burcht, is immers dat ze genoemd werd naar een Nederlands kasteel Altena dat de Duitse graaf van Kleef in de 9^de eeuw veroverd had. Deze verkla- ring blijft vooralsnog hypothetisch. (29)

De link tussen Altena in Moerkerke en Burg Altena in Sauerland is inmiddels erg onwaarschijnlijk gebleken. Even onwaarschijnlijk lijkt ons de link tussen Altena in Moerkerke en het Land van Altena tussen Maas en Waal. Deze link werd ons gesuggereerd op basis van de ban- den tussen de heerlijkheid van Moerkerke en de baronie van Merwe- de in het Land van Altena (Nederland), sinds het tweede huwelijk van de vrouw van Lodewijk (van Praet) van Moerkerke: na Lodewijks dood in 1391 huwde zijn weduwe Margareta van Heyne-Lietard nl. met Daniel van Merwede. (30) Zo erfde Lodewijk II van Moerkerke via zijn moeder van zijn echte vader de leenheerlijkheid Moerkerke en van zijn stiefvader de baronie van Merwede. De banden van Moerkerke met Merwede bleven enkele generaties bestaan. (31) Hiermee zijn evenwel de banden met de heerlijkheid Altena nog niet aangetoond; die zijn er niet: nooit waren beide heerlijkheden in een hand. Bovendien verschijnt de naam Altena al in 1357 in de leenboe- ken, terwijl er pas na 1391 banden zijn tussen Moerkerke en Merwe­de. (32)

Soms verwijst de plaatsnaam naar de familienaam van de eige- naars: het verdwenen kasteel Altena van Bovelingen in Limburg werd genoemd naar de familie de Borchgrave d’Altena die het kas­teel (zie foto) sinds de 16^de eeuw bewoonde en die op haar beurt haar familienaam zou danken aan haar familiebanden met de graven van het Land van Altena (Nederland). (33)

Foto : Caroline Terryn

Met hof van Altena te Adegem is een middeleeuwse hoeve van het Brugse Sint-Janshospitaal. A1 voor 1240 hadden de Brugse hospitaalbroeders van gravin Johanna 10 bunder veengrond gekregen in Adegem, op de grens met Eeklo; geleidelijk koch- ten ze de omringende gronden aan en begin 14^de eeuw startten ze de exploitatie. Er werd een hoeve gebouwd van waaruit de ontvening werd georganiseerd. Het veen, de moer, werd afge- graven en gedroogd tot turfblokken. Die werden dan ver- scheept naar Brugge om in het hospitaal als brandstof te wor- den gebruikt, omdat hout te schaars en dus te duur was gewor- den. Toen rond 1380 alle veen was afgegraven, bleef een schrale zandgrond over en werd het gebied grotendeels bebost voor houtwinning. De hoeve werd sindsdien verpacht; tot op vandaag is het hof van Altena eigendom van het Brugse OCMW, de verre erfgenaam van het Sint-Janshospitaal. (54)

Anderzijds zijn er de etymologische verklaringen. Sommigen gaan terug tot heel oude talen. Camoy herkent in Altena Keltische en Ger- maanse bestanddelen. Volgens hem zou Altena “ruisseau aux larges rives” (beek met brede oevers) betekenen. (34) Volgens een andere bron, geciteerd in Rond de Poldertorens stamt Altena af van het “Gotische ‘Huoltena’, dit is hout + water”. (35) Het Land van Altena dankt haar naam aan “ het fort ALTEN-AA, wat betekent gebouw aan het oude water of op de oude Maas. ” (36)

Maar het kan ook eenvoudiger. De meeste plaatsnamen ‘Altena’ wer- den al in de middeleeuwen genoteerd, toen in het Nederlands taalge- bied Middelnederlands gesproken werd. In het Middelnederlands be­tekent Altena simpelweg ‘al te na’. Hieraan kan wel verschillende in- terpretaties gegeven worden. Zo lazen we op internet: “De naam Al­tena is afkomstig uit de Middeleeuwen, waar men verschillende plaatsjes Altena ziet ontstaan, vaak tegenover vestingstadjes waar een gebied in eigendom is van een hertog of graaf Het zijn vaak ge- biedjes, waar hij zich terug kon trekken en de naam schijnt. dan ook ontleent te zijn aan "Korn me niet aj le_ na". Bij Hattem (Gelderland) op de uiterwaarden is zo'n locatie Altena genoemd. ” (38)

“Meestal neemt men ‘al te na’ evenwel letterlijk op, als ‘te dicht bij iets anders’”. (39) “Er is veel over deze naam geschreven en hij wordt verklaard als ‘al te na’, gezegd van een erf een kasteel of sterkte, dat al te dicht bij een ander gelegen was”. (40) Ook voor Burg Altena in Sauerland wordt deze verklaring gegeven. De graven noemden hun biircht Altena. "zimi Ausdruck zu bringen, die Burs sei

dem Grafen von Arnsberz all zu nahe (om aan te tonen dat de naburi- ge graaf van Amsberg vond dat hun burcht te dicht bij de zijne lag). (41) Een beetje uitdagend dus. Debrabandere ziet het anders: “Duidelijk een naam die niet door de bewoners zelf, maar door om- wonenden, door buren gegeven werd”. (42) In deze optiek gaat het m.a.w. om een spotnaam, want ‘te’ is nooit goed: iemand die ‘te goed’ is, is immers niet goed bezig.

Altena, een populaire cafenaam

“Het tweede huis vanaf rechts is “Herberg De Altena ”in Dokkum (Friesland). Op deze plaats heeft eeuwenlang een herberg gestaan waarvan de naam misschien te maken heeft met volkshumor: de herberg stond al-te-na aan de stadspoort... Altena is een meer voorkomende naam voor herbergen (60) Sint Kruis bij Brugge kende eeuwenlang zelfs twee dergelijke uitbatingen: de herberg Altena en de herberg Altebij; beiden leven verder in een straatnaam (zie tekst).

Altena, Altebij en ... Alteverre

Volgens De Brabandere, auteur van o.m. West-Vlaams etymologisch woor- denboek, is Altena een synoniem van Altebij: beiden betekenen immers ‘al te nabij\ “Het bijwoord na betekent nl. ‘nabij, dicht’”. (43) Alteverre is dan een antoniem (d.i. een woord dat het tegengestelde betekent). (44) De Flou heeft Alteverre opgetekend als de naam van een vaarwater langsheen de Al- teverre-bank voor de kust tussen Blankenberge en Lissewege. (45)

In Sint-Kruis is er een Altenastraat en een Altebijstraat. Beide straten zijn genoemd naar verdwenen herbergen. De herberg Altena verdween in de 18^de eeuw en werd in 1665 vermeld als “De herberghe ghenaemt Sinct hub- recht, wijlent Altena, van westen jeghens over Sincte Cruijs kercke”. (46) De huidige Altenastraat ligt in een verkaveling uit 1960, die zich evenwel ten zuidoosten van de (huidige) kerk, tussen de Akker- en de Schaakstraat, situeert. (47) De herberg Altebij, ook gekend als ’t Altebitje, bleef zeker tot 1907 bestaan en werd al vermeld in de 17^de eeuw als “de bewa/de mote wijlent ghenaemt 't goet te vijnckenbrouck, ende nu altebij. ” In 1804, tij- dens de Franse Tijd, werd ze genoteerd als “cabaret nomme Al te ByDe herberg lag vlak buiten de vesten, langs de Vestingstraat, tussen de Sint- Katelijnepoort en de Gentpoort. (48) De huidige Altebijstraat is een zijstraat van de Maalsesteenweg, richting Bloso-centrum. Het is de nieuwe naam voor de Vestingstraat in Sint-Kruis; om bij de fusie van Groot-Brugge ver- warring te voorkomen met Vestingstraat in Assebroek werd die van Sint- Kruis omgedoopt tot Altebijstraat, naar de oude herberg. (44) Altena en Al­tebij waren blijkbaar populaire cafenamen; ook in Friesland vonden we een herberg Altena (zie foto). Van waar die naam? Al te dicht bij wat? Bij een ander cafe, of bij huis, of te dicht bij op de weg naar huis?

Besluit

Altena bleek niet zo’n vreemde naam als we eerst vermoedden. Naarmate we verder zochten kwamen er steeds maar Altena’s bij, zowel in Nederland als in Belgie, zowel voor herbergen als voor kastelen. Sommige Altenas danken hun naam aan een ander Altena. Voor kasteel Altena in Moerkerke is zo’n band niet aanwijsbaar; de link met Burg Altena in Sauerland is al- vast heel onwaarschijnlijk gebleken. Als verklaring geniet de voor de hand- liggende, letterlijke verklaring het meeste bijval: Altena staat voor 'al te na’. In een volgend artikel passen we dit toe op kasteel Altena in Moerker­ke. Dan zoeken we uit bij wie de heer van Altena zich ⁴al te na’ zou kunnen hebben gevestigd.

1. RAB, archief van het Leenhof Burg Brugge, inv. 15, nr 67, p. 317), anno 1683
2. RAB, Inv 81 Verzameling Mestdagh Kaarten cn plans, nr. 939, anno 1708.
3. VANDAMME M., De Wandeling op 9 augustus 1970 in Ronddepoldertorens, 1970, pp. 116-119
4. Mondelinge mededeling door de huidige eigenaars, zomer, 2004
5. VANDAMME ,o.c
6. CAFMEYER Magda, De wateringen van Moerkerke Zuid en Noord over de Lieve op het einde van de 15* eeuw IN: Album Archivaris Jos De Smet, Brugge, 1964, pp. 97-119
7. idem
8. VERHULST A., Landschap en landbouw in Middeleeuws Vlaanderen, Gent, 1995, p. 92.
9. RAB, Inv 81 Verzameling Mestdagh Kaarten en plans, nr. 939
10. Woordenboek der Nederland.se Taal, dl 15, p. 2190
11. STRUBBE, Egidius van Bredene, Brugge, 1942, p. 66 e.v.
12. idem 13. bufg-altcna.de 14. idem 15. idem
13. CAMERLYNCK L. & DE MAESSCHALCK F.., in de sporen van 1302, 2002)
14. VERBRUGGEN J.-F. & FALTER F., 1302 Opstand in Vlaanderen, Tielt, 2002, p. 92
15. VANDERMAESEN M. De confiscate van goederen op Brug.se Leliaard.s in : Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis Brugge, 2002, pp. 245-267
16. altenahoeve.nl 2 0. www.natuurliik.nl

21 ■ www.campetcoirtact.nl & www.recreatief.ni

22. altenabiesbosch.nl
23. burg-altena.de
24. Parochicblad van Rieme, december 2004

• www. kruibeke. be:

26. kontich.be
27. DE FLOU, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, deel 1, Brugge, 1914, p. 213
28. idem, p. 214.
29. burg*allena.de
30. JANSSENS Luc, Feodaliteit in het Brug.se Vrije. De ambachten Moerkerke, Oostkerke, Dudzele, Lissewege en Stad Damme (begin l-f^le eeuw begin I6^de eeuw), 2 din, onuitgegeven licentiaatsv. KUL 1984 (cxcmplaar in FOB Knokke-Heist), p. 163
31. idem
32. oudstc leenregister van Bragse Vrije in Brussel, ARA Rekenkamer nr 45925, d.d. 1357; JANSSENS Luc, Feodaliteit...p. 99
33. http:// users.pandora.be/vsw'g/html)
34. CARNOY A., Origines des noms des communes de Belgique, Leuven, 1948, dl 1 p. 16
35. Rond de Poldertorens 12 (1970), pp.l 16-121

• http//users.pandora.be/vswg:html

38. www.Altena-groep.nl
39. SCHoNFELD M., Veldnamen in Nederland, Arnhem, 1980, p. 127 36.
40. burg-Altena.de
41. idem
42. DEBRABANDERE F., West-Vlaams etymologisch woordenboek, Amsterdam 2002, DEBRABANDERE F., Altebij, Aliena en Altona in: Biekorf, 1979, p. 36-38
43. idem
44. idem
45. DE FLOU, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, deel 1, Brugge, 1914, p. 215
46. idem, p. 214
47. SCHOUTTEET A., De straatnamen van Brugge, 1977, p. 14
48. DE FLOU, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, deel 1, Brugge, 1914, p. 213
49. SCHOUTTEET A., De straatnamen van Brugge, 1977, p. 14

50 www.burgaltena

51. VANDAMME M., Verslag in Rond de poldertorens, 1970, pp. 116-119
52. kruibeke.be
53. nionument.vlaanderen.be en http://users.pandora.be/vswg/html
54. STOCKMAN L., Het goedAltena te Adegem, in Appeltjes van het Meetjesland, 29 (1978), pp 126-155 5 6. http://users.pandora.be/vswg/html

57. www.angelfire.com