Waarom je de ’achterdeur’ van de poterne van de Damse OLV-poort ziet vanaf het Zuidervaartje en waarom ze zo ver van de oever ligt

Waarom je de ’achterdeur’ van de poterne van de Damse OLV-poort ziet vanaf het Zuidervaartje en waarom ze zo ver van de oever ligt

Caroline Terryn

Het Zuidervaartje - officieel het Afleidingskanaal der zuiderwateren van Brugge - leidt sinds ca. 1845 het oppervlaktewater van Oostkamp en Asse- broek via Brugge en Damme af naar het Leopoldkanaal en zo naar zee.

Op deze kaart van Vandermaelen uit 1846-1854 (rechts) staat het Zuidervaartje als een dikke lijn die loopt in het zuidwesten parallel met de Damse Vaart, volgt dan zigzaggend de binnengracht van de vesting tegen de bastions en loopt dan in een bocht langs het hoornwerk noordoostwaarts verder.

Op de Poppkaart uit 1856 (?) is het Zuidervaartje nog niet aangeduid. De binnengracht van de ves­ting is perceel nr 7. Hij verbreedt ter hoogte van de courtine, het stuk rechte wal tussen bastion A en B.

Het is duidelijk dat Vandermaelen dit perceel heeft aangeduid als de bedding van het Zuidervaartje. In realiteit werd niet heel de bedding gebruikt, zeker niet de verbreding ter hoogte van de courtine C.

De afmeting van de vestingsgracht is bekend dank- zij het profiel op het plannen van Flamen (zie p.21). De gracht is ter hoogte van de courtines 37 m breed (130 voeten Brabants). Het smallere stuk voor de bastions schatten we op 29 m breed.

Op Geopunt.be (foto onder) kan je nameten dat 29 m ongeveer de breedte is van de Damse Vaart. Het Zuidervaartje is met zo’n 10 m veel smaller dan de Damse Vaart.

Het 10 m brede Zuidervaartje neemt dus amper een derde van de binnengracht van de vesting in. En dus is de kaart van Vandermaelen niet echt te ver- trouwen, tenminste als we ervan uitgaan dat het Zuidervaartje van meet af aan smaller was dan de binnengracht. Dit lijkt ons logisch omdat het Zui­dervaartje een afwateringskanaal is en een smallere gracht makkelijker is te onderhouden dan een bre­de. Dat de ’achterdeur’ van de poterne van de Damse OLV-poort zo ver van de oever van het Zuidervaartje ligt komt dus o.m. omdat dit smaller is dan de binnengracht.

Vandermaelen schrijft ca 1850 op de kruising met de Kerkstraat: Porte N.D d.i.: Porte Notre Dame of OLV-poort. In werkelijkheid is de stadspoort al voor 1814 grotendeels geslecht.

Dat blijk uit bovenstaande ets van Serafijn Vermote uit 1814. Ze behoort tot de prentencollectie ‘Steinmetzkabinet’, die eigendom is van de Brugse Musea. We zien de OLV-kerk met op het middenplan de resten van de OLV-poort. Dit was een van de 2 stadspoorten uit de stadsversterking van begin van de 17de eeuw. De andere poort, de Sint-Antoniuspoort, was al in 1761 afgebroken; de OLV -poort pas later. Wanneer, wordt nog onderzocht.

Volgens de ets van 1814 lijkt enkel de bovenbouw van de OLV-poort afgebroken: het rechter benedendeel staat er nog. Op de foto rechts is ook dit deel weggeruimd want de straat is verbreed. De foto van voor 1895 komt uit de collectie Michiels van het Brugse stadsarchief.

Op de onderste foto staat links een zwarte deur die toegang geeft tot een vleermuizenverblijf van Natuurpunt. Oorspronkelijk sloot die deur aan op de OLV-poort. In Erfgoedblad Damme van September 2016 argumenteerden we dat dit geen kazemat of bomvrije munitieopslagplaats was, maar een poterne, een doorgang naar de onderwal. Nu is die gang in 2 ruimtes opgedeeld, maar oorspronkelijk was het dus een gang. De ene deur, de ’voordeur’ geeft uit op de Kerkstraat, zoals deze foto toont; de ande­re deur geeft uit op het Zuidervaartje, zo’n 30 m van de oever. De witte stip op de foto (boven) is de ‘achterdeur’ van de poterne. Dat was een gang onder de stadswal die een ‘voordeur’ had aan de OLV -poort. Nu is de gang met aarde bedekt en ruig begroeid. Eind 19^de eeuw lag de buitenmuur bloot, zoals te zien is op de foto van voor 1895 (onder). Oorspronkelijk zat hij in de stadswal. Het eigenaardige is natuurlijk dat de ‘achterdeur’ van de poterne
te zien is van aan de overkant van de gracht, terwijl de gang juist bedoeld was om ongezien door de vijand naar de onder/voorwal te gaan. Die onderwal is geslecht en daarom is de deur in de wal te zien. Aanvankelijk was de onderwal cruciaal om de vijand te beschieten met handwapens als hij de ves­ting naderde. Toch werd in 1704 de voorwal ter hoogte van de bastions geslecht.

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx Dit is het profiel van de zevenster van Damme door Guillaume Flamen. Het plan uit 1617 bevindt zich in Spanje, in de Archieven van Simancas, (MPD, IV/86). Het staat ook online: http://www.mcu.es/ccbae/es/consulta/registro.cmd?

 Op deze vergroting van het profiel hebben we onderaan in de (hoofd)wal de poterne aangeduid met stippellijn. De gang heeft een ‘voordeur’ die uitgeeft binnen de vesting en een ‘achterdeur‘ die uitgeeft op de onderwal (A). Die heet ook voorwal of nog fausse-braye. De verdediger kon zich opstellen achter de borstwering van de onder­wal om de vijand aan de overkant van de gracht, of in de gracht (B) met geweren te beschieten. De onderwal liep rondom alle 7 bastions en voor de courtines (= de rechte stukken wal tussen 2 bastions). Dit ontwerp van 1617 voorzag 5 poternes; er werden 5 gerealiseerd, maar op andere plaatsen. Enkele jaren later, in of ca. 1620, werd rond de eerste, binnengracht ook een ruimere buitengracht aangelegd.

In 1702-06 bezetten de Fransen de vesting en deden zij enkele aanpassingen a la Vauban. Vauban (1633-1707 was de grote ingenieur vestingbouw onder Lodewijk XIV. Hij had grootse plannen met Dam­me, maar die zijn slechts gedeeltelijk uitgevoerd. Een van de aanpassingen was het slechten van de voorwal ter hoogte van de bastions. Voor de courtines bleven ze toen evenwel behouden. In de loop van de 19de zijn ze toch ook verdwenen, zoals blijkt uit de foto links. Zo ook aan de overkant van het nieuwe wandelpad: van aan de overkant van het Zuidervaartje kijk je los op de voet van de hoofdwal.

Aan de Schaapskooi reconstru- eerden de Provincie en Natuur- punt in 2005 het bastion San Miguel. Er werd toen GEEN onderwal aangelegd; de recon- structie geeft dus de situatie weer van 1704, niet van de ori- ginele aanleg van de zevenster rond 1620.

Meer over de versterkingen van Damme, Sluis en Ijzendijke komt u in 2020 te weten. Dan loopt het project Bastions zonder grenzen. Er wordt groots ingezet: maar liefst 3 expo’s (Damme, Sluis en Ijzendijke), een boek, lezingen, wandelingen en zelfs een reenactment Damme 1620!