Gebruiksobjecten, vervaardigd uit Noord-Europese gesteenten, gevonden in een middeleeuwse context, te Hoeke - Deel 2

Gebruiksobjecten, vervaardigd uit Noord-Europese gesteenten, gevonden in een middeleeuwse context,
te Hoeke

Deel 2: Een aambeeld

Jan Tilleman

De aanleiding tot de vondst van dit aambeeld is heel complex te noemen. Het vat aan met het multidisciplinair onderzoek naar aanleiding van de doctoraatsstudie van Jan Trachet, over de middeleeuwse Zwinhavens: Michem, Monnikerede en Hoeke, dat in de loop van 2015 uitgevoerd werd. Op plaatsen met veel oppervlakkige sporen uit het verleden werd bij middel van geophysische scan de electromagnetische inductie van de bodem in kaart gebracht. Voor wat Hoeke betreft kwam toen een zone langs weerszijden van de Hoogstraete tot uiting met zeer opvallende verstoring in de ondergrond. De talrijk aanwezige ijzerslakken aan het oppervlak deden al een vermoeden in de richting van ijzerbewerking ontstaan. Trouwens, Hoeke staat bekend als winterzate en scheepsherstelplaats in de 13°-14° eeuw.

Fig 1. (b) De fel witte vlekken geven de sterkste concentratie van verstoring in de bodem weer.
Bemerk ook de aanwezige rechtlijnige drainagestructuren, manueel aangelegd door mijn grootvader in de jaren dertig van vorige eeuw. Onderaan rechts op de kaart bevindt zich de Damse vaart.[1]

Met een overheidssubsidie werd in 2019 op deze sterk verstoorde locatie verder onderzoek uitgevoerd bij middel van een opgraving. Een archeologisch team van de U.Gent onder leiding van prof. Wim De Clercq en Dr. Jan Trachet stond hiervoor in. De opgraving geschiedde binnendijks, op de Noord-Westelijke flank van de hier genoemde “Krinkeldijk” met “Hoog-straete”. Een veenwinningsput in het laagste deel en infrastructuur van een ijzergieterijoven hogerop, werden toen effectief bloot gelegd.

Gezien er buitendijks op de flank aan de Zwinzijde ook zeer hoge inductiewaarden vastgesteld waren, kon een opgraving aan deze zijde eveneens verantwoord worden. Dit (voorlopig laatste) onderzoek vond plaats in de loop van 2021. Een merkwaardige kadestructuur werd toen ontdekt.

Naast gigantisch veel ijzerslakken is daar ook dit aambeeld in gebruiksklare positie gevonden (foto 2). ^[1]

Foto 2. Het aambeeld met een maximale lengte van 73 cm, een hoogte van 41 cm
en breedte 38 cm. Het vlakke werkvlak meet ± 22 cm X 28 cm.

Het aambeeld heeft een bijzonder heldere klank (staal) als je het met een hamer of steen aanslaat. Normaal klinken gesteenten eerder dof. De steen werd onderzocht door prof. Roland Dreesen (geoloog – archeoloog U. Gent). Het aambeeld betreft een zgn. "gabbro". Dit is een dieptegesteente, ontstaan door langzame kristallisatie of stolling van basaltische magma. De steen is opvallend zwaar (88.5 kg) ten opzichte van de grootte. Het soortelijk gewicht van 2.8 tot 3.1 is dan ook merkelijk hoger dan dat van het beter gekend stollingsgesteente, graniet (2.6 – 2.8). 

Roland gaf de volgende beschrijving:

De interferentiekleuren en de habitus (vorm, splijtingen, tweelingen, enz.) van de kristallen laten toe om de samenstellende mineralen van het gesteente te bepalen.

De associaties van mineralen en hun ruimtelijke verbreiding (textuur) vormen dan de “vingerafdruk” van het gesteente, in dit geval betreft dit gabbro.

Je ziet hier een volledig kristallijn gesteente (mozaïektextuur) hoofdzakelijk opgebouwd uit veldspaten (grijze tinten), amfibolen (sterk gekleurde beige, gele, oranje en blauw-paarse kristallen) en ondergeschikt chloriet (donkergrijs) (foto 3 en foto 4).

Foto 3: Microscopisch beeld met schaal 500 milimicron. (5 tiende van een mm.)

Foto 4: Microscopisch beeld met schaal 1000 milimicron. (1 mm)

De herkomst is meer dan waarschijnlijk het Balto-Scandisch gebied. Wellicht kwam de steen als een zware ballastkei (bv als permanente ballast in de kiel) met een schip aan, en werd hij hergebruikt in Hoeke, mogelijks als aambeeld. Laatste is natuurlijk ook een hypothese, maar zowel de vorm als de vondstcontext (afvallagen met vooral ijzerslakken, kolen, hamerslag) wijzen hierop.

Uit het hierboven vermeld onderzoek is gebleken dat er in Hoeke geen ijzer gesmolten werd maar dat er wel aangevoerd ruw ijzer bewerkt is. Voor het smeden van het ijzer in gepaste vorm werd zo goed als zeker de hier beschreven steen gebruikt als aambeeld.

Voetnoten

 ^[1]    Het totaal onderzoek van de vondsten is op heden bij mijn weten nog niet afgerond.